เปิดเอกสารจดหมายเหตุสำคัญทางประวัติศาสตร์ภาพยนตร์ ที่เขียนโดย ปรีดี พนมยงค์ ว่าด้วยการฉายภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก ระหว่างกำลังลี้ภัยการเมืองอยู่ในสาธารณรัฐประชาชนจีน เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๙ และบันทึกข้อบกพร่องต่าง ๆ ของภาพยนตร์ที่เขาในฐานะผู้อำนวยการสร้างพบในตอนนั้น
----------
โดย พุทธพงษ์ เจียมรัตตัญญู
ในช่วงระหว่างเตรียมจัดกิจกรรม “80 ปี พระเจ้าช้างเผือก” เมื่อวันเสาร์ที่ 4 เมษายนที่ผ่านมา ทีมงานหอภาพยนตร์ อันประกอบด้วย โดม สุขวงศ์ ชลิดา เอื้อบำรุงจิต และผู้เขียน ได้มีโอกาสไปค้นคว้าเอกสารเกี่ยวกับภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก ที่ทายาทของ ปรีดี พนมยงค์ ผู้สร้างภาพยนตร์ มอบให้แก่หอจดหมายเหตุ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ซึ่งทำให้ได้พบหลักฐานที่นำไปสู่ข้อมูลใหม่ ๆ เกี่ยวกับ พระเจ้าช้างเผือก จำนวนหนึ่ง
หนึ่งในหลักฐานชิ้นสำคัญนั้นคือ สำเนาจดหมายที่ ปรีดี พนมยงค์ เขียนขึ้น ขณะลี้ภัยทางการเมืองอยู่ที่สาธารณรัฐประชาชนจีน เมื่อปี พ.ศ. 2499 เนื้อความในจดหมายกล่าวถึงการส่งฟิล์มภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก ไปให้คณะกรรมการสันติภาพจีนพิจารณาจัดฉายให้ประชาชนจีนได้ชม โดยปรีดีได้เล่าถึงเหตุผลในการสร้าง ซึ่งขณะนั้นผ่านไปแล้วราว 16 ปี และกล่าวเชื่อมโยงถึงสถานการณ์ทางการเมืองของโลกในยุคต้นของสงครามเย็น รวมถึงได้แนบบันทึกข้อบกพร่องของภาพยนตร์ที่เขาได้ค้นพบด้วยตนเองในขณะนั้น
ก่อนหน้านี้ เราทราบแต่เพียงว่า พระเจ้าช้างเผือก เคยจัดฉายในประเทศไทย สหรัฐอเมริกา และสิงคโปร์ ในรอบปฐมทัศน์ เมื่อเดือนเมษายน พ.ศ. 2484 และที่ฟิลิปปินส์ ในปีเดียวกัน จากบันทึกของ ดำริห์ โปรเทียรณ์ รวมทั้งฉายที่ประเทศฝรั่งเศส เมื่อ พ.ศ. 2515 จากข้อเขียนของ ชาญวิทย์ เกษตรศิริ ซึ่งทำให้คนไทยรุ่นหลังได้รู้จัก พระเจ้าช้างเผือก และเป็นจุดเริ่มต้นให้เกิดการจัดฉายอีกหลายครั้งในกาลต่อมา แต่การมีอยู่ของเอกสารจดหมายเหตุฉบับนี้ ทำให้ทราบเพิ่มเติมว่า มีความพยายามจัดฉายภาพยนตร์เรื่องนี้ที่ประเทศจีนด้วย และอาจรวมไปถึงฮ่องกง ที่เป็นสถานที่เริ่มต้นในการลักลอบนำฟิล์มเข้ามาในจีน รวมทั้งยังพบว่า นอกจากภาพยนตร์ฉบับเต็มซึ่งยาว 100 นาที และฉบับสั้นยาว 53 นาที ที่อยู่ในคลังอนุรักษ์ของหอภาพยนตร์ ยังมีอีกฉบับหนึ่งตามที่ระบุในจดหมาย ซึ่งถูกตัดทอนบางฉากออกไปเล็กน้อยจากภาพยนตร์ฉบับเต็ม และที่น่าสนใจอย่างยิ่งคือ ท่ามกลางข้อเขียนตำหนิและชื่นชม พระเจ้าช้างเผือก ที่มีอยู่จำนวนมาก บันทึกข้อบกพร่องที่แนบท้ายมาพร้อมกับจดหมายฉบับนี้ ได้ถือเป็นการค้นพบข้อวิจารณ์ภาพยนตร์เรื่องนี้โดยตัวผู้สร้างคือ ปรีดี พนมยงค์ เองเป็นครั้งแรก
เนื่องในวันปรีดี พนมยงค์ 11 พฤษภาคม หอภาพยนตร์จึงขอนำข้อความในจดหมายและบันทึกดังกล่าวมาลงให้ผู้ที่สนใจได้อ่าน ซึ่งไม่เพียงแต่จะหวังให้เป็นต้นธารในการศึกษาและช่วยต่อเติมเรื่องราวของ “ช้างเผือก” แห่งวงการหนังไทยให้สมบูรณ์เท่านั้น หากแต่ยังต้องการให้เห็นถึงความคิดและการวิจารณ์เพื่อทบทวนตนเองของผู้สร้าง อันเป็นลักษณะสำคัญที่มักจะได้พบอยู่เสมอจากข้อเขียนต่าง ๆ ของ ปรีดี พนมยงค์
นครกวางตุ้ง
วันที่ ๑๘ กันยายน ๑๙๕๖
ท่านเลี่ยวซันซื่อ ที่นับถือ
ด้วยในปี ค.ศ. ๑๙๔๐ อันเปนสมัยที่สงครามได้เกิดขึ้นแล้วในยุโรปและมีท่าทีที่จะขยายลุกลามเปนสงครามโลกครั้งที่สองนั้น ข้าพเจ้าโดยความช่วยเหลือของเพื่อนในประเทศไทยได้จัดทําภาพยนตร์มีเสียงคําพูดเปนภาษาอังกฤษให้ชื่อเรื่องว่า “พระเจ้าช้างเผือก” ตามใจความในหนังสือที่ข้าพเจ้าเปนผู้แต่งโดยอาศัยเค้าความตอนหนึ่งในประวัติศาสตร์ของไทย เมื่อ ๔๐๐ ปีกว่ามาแล้ว. สาระสําคัญของเรื่องนั้นคือการคัดค้านสงครามและส่งเสริมสันติภาพดังปรากฏในคํานําที่เปนตัวอักษรในต้นเรื่องของภาพยนตร์ดังนี้
“เรื่องนี้เปนนิยายของกษัตริย์องค์หนึ่งซึ่งครองอาณาจักร์ “อโยธยา” เมื่อ ๔๐๐ ปีมาแล้ว. เขาป้องกันอาณาจักร์ของเขาด้วยดาบของเขาเองและเสี่ยงชีวิตเพื่อเพื่อนร่วมชาติของเขา ในดินแดนนี้มีช้างมากมาย ช้างเผือกได้รับความยกย่องมีเกียรติกว่าสัตว์ทั้งหลายและราษฎรได้ยกย่องกษัตริย์ผู้เปนวีรชนของเขาว่า“พระเจ้าช้างเผือก” เขามีชื่อว่า “จักรา”. เขาไม่ชอบความฟุ้งเฟ้อแห่งราชสํานักของเขา เขาได้อุทิศตนทั้งหมดเพื่อความผาสุขแห่งชาติของเขา. เขารบอย่างกล้าหาญแต่เขารักสันติภาพและนิยายเรื่องนี้อุทิศให้แด่สันติภาพ”.
ภาพยนตร์เรื่องนี้ได้แสดงถึงธรรมชนะอธรรมและฝ่ายที่ถูกรุกรานชนะผู้รุกราน. ความรับผิดชอบของสงครามรุกรานตกอยู่แก่ผู้ปกครองประเทศคนเดียวมิใช่ตกอยู่แก่ราษฎรซึ่งถูกผู้นําบังคับมารบ. ฝ่ายชนะได้เตือนให้ราษฎรทั้งสองประเทศมีความเข้าใจดีต่อกันและอวยพรให้สันติภาพพึงบังเกิดขึ้นแก่ราษฎรทั้งสองประเทศรวมทั้งชาติทั้งหลายในโลกด้วย.
นอกจากสาระสําคัญที่เกี่ยวแก่สันติภาพดังกล่าวแล้วภาพยนตร์เรื่องนี้ได้แสดงถึงวัฒนธรรมบางประการของไทยและแสดงถึงบทบาทของช้างจำนวนมาก.
ข้าพเจ้าเห็นว่าปัจจุบันนี้ราษฎรไทยคัดค้านกลุ่มรุกรานอันมีจักรวรรดิ์นิยมอเมริกันเปนหัวหน้าที่จะก่อสงครามครั้งใหม่ และราษฎรไทยมีความปราถนาอย่างแรงกล้าที่จะส่งเสริมมิตรภาพและความเข้าใจดีกับราษฎรจีนรวมทั้งการไปมาหาสู่และการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมซึ่งกันและกัน. แต่ขณะนี้ราษฎรไทยยังมีอุปสรรคขัดขวาง เนื่องจากถูกจักรวรรดิ์นิยมอเมริกันและลูกสมุนยึดครองประเทศไทยอยู่ จึงมิอาจเดินทางมาประเทศจีนได้สดวก. ข้าพเจ้าจึงเห็นว่าแม้ภาพยนตร์เรื่องนี้จะได้ทำไว้หลายปีมาแล้วก็ตาม แต่สาระสําคัญของเรื่องเปนการส่งเสริมสันติภาพซึ่งเปนอุดมการณ์ที่ไม่มีวันเสื่อมสูญและการแสดงถึงวัฒนธรรมบางอย่างของไทยซึ่งยังคงมีอยู่จึงอาจรับใช้อุดมการณ์สันติภาพและความปราถนาของราษฎรดังกล่าวแล้วได้บ้างตามสมควร แก่สภาพการณ์ของราษฎรไทยในขณะนี้
ด้วยเหตุดังกล่าวแล้วข้าพเจ้าจึงขอส่งภาพยนตร์เรื่องนี้มายังท่าน เพื่อความกรุณาท่านมอบให้แก่คณะกรรมการสันติภาพจีน. ภาพยนตร์นี้มีข้อบกพร่องหลายอย่าง แต่ถ้าท่านและคณะกรรมการนั้น พิจารณาเห็นว่าสมควรที่จะฉายให้ราษฎรจีนชมแล้ว ข้าพเจ้าขอยกลิขสิทธิ์ให้แก่คณะกรรมการนั้นอย่างเต็มที่ ซึ่งคณะกรรมการนั้นจะจัดทําเปนภาษาจีนและปรับปรุงแก้ไขตามที่เห็นสมควรทุกประการ.
พร้อมกับจดหมายฉบับนี้ ข้าพเจ้าขอมอบ (๑) บันทึกใจความย่อของภาพยนตร์เรื่องนั้น ๑ ฉบับ. (๒) บันทึกข้อบกพร่องเท่าที่ปรากฏแก่ข้าพเจ้าในขณะนี้ ๑ ฉบับ. (๓) หนังสือที่ข้าพเจ้าแต่ง ๑ เล่ม. (๔) ภาพพิมพ์จากรูปเขียนแสดงการรบบนหลังช้างในสมัยโบราณ ๑ แผ่น. (๕) ภาพยนตร์เรื่อง พระเจ้าช้างเผือก ๑๑ ม้วน.
ขอแสดงความนับถืออย่างยิ่ง
(นายปรีดี พนมยงค์)
บันทึกข้อบกพร่อง
(๑) ความบกพร่องทั่วไปมีอยู่มาก ซึ่งเนื่องจากความคิดล้าหลังหลายอย่างของข้าพเจ้า ที่เปนผู้แต่งเรื่องและเปนผู้จัดทําภาพยนตร์เรื่องนี้. อย่างไรก็ตามสาระสําคัญแห่งความปราถนาของข้าพเจ้าก็คือ การคัดค้านสงครามและส่งเสริมสันติภาพ.
(๒) ผู้แสดงภาพยนตร์ เปนเพื่อนที่มิได้เคยมีอาชีพในทางแสดงภาพยนตร์มาก่อน เหตุฉนั้นการแสดงจึงบกพร่องหลายอย่าง. ส่วนเทฆนิคในการถ่ายภาพและในการอัดเสียงนั้น แม้ผู้ปฏิบัติงานจะเปนเจ้าหน้าที่เทฆนิคโดยฉะเพาะก็ตาม แต่ใน ค.ศ. ๑๙๔๐ นั้น เทฆนิคยังล้าหลังกว่าปัจจุบันนี้มาก.
(๓) โดยฉะเพาะฟิลม์ภาพยนตร์ชุดที่ส่งมานี้ มีข้อบกพร่องหลายอย่างมากกว่าต้นฉบับเดิม. ทั้งนี้ขอชี้แจงว่าต้นฉบับเดิมนั้นเก็บไว้ในประเทศไทยซึ่งมีความยากลําบากที่จะนําออกจากประเทศไทยเพื่อส่งเข้ามาในประเทศจีน. ชุดที่ส่งมานี้เปนชุดที่ข้าพเจ้าขอให้เพื่อนที่ฮ่องกงจัดการ เอาคืนมาจากผู้ที่ลักลอบเอามายังฮ่องกง. ผู้ลักลอบได้โอนกันต่อไปหลายมือ และได้ทําการตัดทอนฟิลม์บางตอนออกจากต้นฉบับเดิมเช่น (ก) ตัดตอนหนึ่งในฉากระบำ (ข) ตัดตอนหนึ่งในฉากร้องเพลง (ค) ตัดตอนหนึ่งของฉากสุดท้ายที่จักราจะเลือกราชินี. แม้ทางศิลปจะขาดไปบ้างจากต้นฉบับเดิมแต่ส่วนที่ยังเหลืออยู่ก็ยังคงแสดงถึงศิลปเหล่านั้นได้. สิ่งสําคัญที่สุดก็คือการคัดค้านสงครามและส่งเสริมสันติภาพกับการแสดงถึงวัฒนธรรมของไทยกับบทบาทของช้างยังคงมีอยู่ตามเดิม.
(๔) ข้าพเจ้าหวังว่าคณะกรรมการสันติภาพจีนและเจ้าหน้าที่ภาพยนตร์จีนคงจะพบข้อบกพร่องอีกหลายอย่าง และคงจะพิจารณาช่วยแก้บกพร่องทั้งหลายตามที่เห็นสมควรด้วย.
ปรีดี พนมยงค์
หมายเหตุ: ข้อความในจดหมายและบันทึกคงรูปแบบการสะกดตามต้นฉบับที่หอภาพยนตร์ค้นพบในหอจดหมายเหตุ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
